Tarmap pacha huaray, Adolfo Vienrich (10: pp. 48-65)




Tarmap Pacha Huaray
Nuna shimi chihuanhuay

Edición anotada por Gonzalo Espino Relucé en Homenaje a Adolfo Vienrich (1867-1908)

Tarmap pacha huaray (10: pp.48-65)

[48]
Chincachicui (1)

Urpillaytam chincachini
Maycamarak ripucunka,
Urpiy maypiñatak canqui,
Icha purun allparichin
Icha pantan cutimuspa;
Huata punchauña mascayqui
Urpiy maypiñatak canqui
Huata punchauña mascayqui.

Pi maytapas tapucuni
Icha ricurkanqui nispa,
[50] Urpiy maypi ñatak canqui,
Icha chakaypi tincunqui
Maytam yupinta katisak;
Huata punchauña mascayqui.
Urpiy maypi ñatak canqui
Huata punchauña mascayqui.

[49]
La perdida

He perdido mi paloma
Que no se donde se fue,
Dónde estas paloma mía,
Quizá en algún yermo llora
Sin tener como volver,
Que te busco un año y día.
Dónde estás paloma mía
Que te busco un año y día.

Yo pregunto a todo el mundo
Quizá cualquiera pudo verla,
[49] ¿Dónde estás paloma mía?
Si se encontró con alguno,
Para perseguir sus huellas
Que te busco un año y día.
Dónde estás paloma mía
Que te busco un año y día

[50]
Ripucui (2)

Pimancha cunan
Cay llaquillayta
Huillaycucuyman,
Cay khincha runa
Huac chay cuyakta
Maypich tariyman.

Aukallay llullahuarkanqui
Ripucusakmi cananka
Huakachcaktam sakeskayqui.

Chica munaskay
Chica huaylluskay
Auka sicllapas,
Manas atinchu
Kahuariytapas
Cay cuyakllanta.

Aukallay llullahuarkanqui
Ripucusakami cananka
Huakachcaktam sakeskayqui.

[51]
La ausencia

A que viviente
Podré quejarme
De mi desdicha,
Que a este infelice
Mísero amante
Nadie le lastima.

Ya me vio a retirar
Pues me engañaste traidora
Llorando te has de quedar.

La injusta ingrata
Que tanto quiero
Que tanto adoro,
Infiel rechaza
Este mi afecto
Con cruel encono.

Ya me voi a retirar
Pues me engañaste traidora
Llorando te has de quedar.

[52]
Mallquipak (3)

Sumak sachallay, kupa mallqui
Llantullayquiman unchuycunay,
¡Haylli!
Kallmallayquita mastarispam
Huahuallayquita llanturkanqui,
¡Haylli!
¡Haylli mallqui cuyakay, haylli!

Sapiyquitapas sakerispam
Kapak apunchic samarinam
¡Haylli!
Llampu huayllarek llantuycunka
Komer rapiyqui acnuk sisa
¡Haylli!
¡Haylli mallqui cuyaskay, haylli!

[53]
A la planta

Bella planta, árbol frondoso
Cuya sombra me acogió,
¡Triunfo!
Tú supiste abrir tus brazos
A nuestra generación,
¡Triunfo!
¡Triunfo querida planta, triunfo!
Tu abandonando tus raices
Llevas tu hermoso verdor,
¡Triunfo!
A dar sombra al trono excelso
Donde descanse el Señor.
¡Triunfo!
¡Triunfo querida planta, triunfo!


[52]
Huacaylli (4)

Muchaycuyquim Pachacamak
Huiñaycausak Llapa atipak
Tucuicunatam chekanqui
Tucui ticuk Mamayticllak.
Hanan marccacunataka
Tumaytam camacherkanqui,
Koillurcuna illarinanta,
Ccanchaytam hanan chincaipi.
Kampa munainiyquimantam
Inti rupan, irun huayra
Tutapas punchauman ticran
Tucui cuyun, tucui saman.
[54] Quinrai lluc mama cochaman
Korkanqui challhuan, pokchintam
Mallqui, huatcuman causauytam,
Mayucunaman ñanninta.
Kamtam huñin phiña huantai,
Pilluncui, ssallak Llakchama,
Illapampas, ccatuillampas,
Munaptiyquim chic chin, paran.
Hanakpachayquipaktakmi
Runata, apuy, camarkanqui;
Mana allinmanta kespichiy
Huchanta pampachaspayqui.

[53]
Himno

Yo os adoro Señor Dios
Eterno y omnipotente
Que todas las cosas gobiernas
Inmutable y providente.
Tú mandaste a los planetas
Su circular movimiento,
Resplandor a las estrellas
Y luz diste al firmamento.
Por tu voluntad suprema
Arde al sol y gira el viento,
Todo se mueve o se aquieta,
Día y noche alterna el tiempo.
[55] Tú diste olas y peces
Al anchuroso mar sombrío,
Vida a los brutos y plantas
Y movimiento a los ríos.
Mandas al bravo huracán
Torbellino y tempestad,
La lluvia, rayo y centella,
Y graniza a tu voluntad.
Y al hombre para tu gloria
Destinasteis mi Señor,
Perdonadle sus pecados
No pierda su salvación.

[54]
Huayllia (5)

Carun llakta urpichallay
Imatam muyuycachanqui
Yanayquichu caypi sayan
Kamchu kaypi suyanayqui?

Sapayquita ricuspaymi
Pakta llaquicunnam nispa
Cusichekniyqui humuchcayqui
Yanallayquip sakeriskan

[55]
Cantinela

Palomita forastera
Que revuelves de aquí allí
¿Tu amante está por aquí,
O eres tú la que le esperas?

Tan solitaria te miro
Por la ausencia de tu dueño,
Que apiadada de tu duelo
A consolarte he venido.

[54]
Ayataqui (6)

Huañuycunñam chirak intiy
Cay causayniy ac chirimuk,
Tutayaktañam causasak
Llaquiy kati, huacay intu.
[56] Pakarichekniy chincaycun,
Ullpuycunay yayallayca,
Pimaytarak yayay nisak
Yayay ninay puchucanñam.
Pimaymanrak cay ñahuiyta
Sapay huac cha cutirisak,
Kkencha chiquip nanachiskan
Llaqui ppuru phachalliska.
Huañuchichuay tuy pachalla
Imapakñam causasakpas,
Pampanampi pampaycuhuay
Tullunman huaquicunaypak.

[55]
Cantar fúnebre (7)

Ya murió para mi el sol
Que mi existencia alumbró,
Mi vida será tinieblas
Tristeza y desolación.
[57] Se acabó quien me dio el ser,
El padre que veneré,
Y el dulce nombre de padre
Que ya no pronunciaré.
A quien volveré los ojos
Huérfana pobre en el mundo,
Oprimida de desdichas
Cubierta de triste luto.
Quitadme mejor la vida
Ya es inútil que yo exista,
Enterradme en su sepúlcro
Para unirme a sus cenizas.


[56]
Huaccataqui (8)

Yurak apapa ritiman tupu
Huaillapampapi michipayaskai
Uñaiquimantan markacurkaiqui
Maltaiquicama katipayanai.
Maimi chimpuna sumak canllapas
Pichus chimputam churana canka,
Quimsa paichita puillu puilluta
Puran rinrimpi hiscutapaka.

[57]
Cantar pastoril

Oh [e]res tan blanca como la nieve
Que hice pacer en la pradera,
Cuando tierna llevé en mis brazos
Cuando crecida seguí de cerca.
Do la divisa de bella cinta
Multicolor será para ella,
Que sus pendientes sean en borlas
De ambas orejas cual delantera.

[56]
[Maitam rinqui maipim canqui] (9)

Maitam rinqui maipim canqui
Causa de mi gran tormento
Huakachishuaspa,
Yanaypakmi rekserkayqui
Con mi fina voluntad
Cuyacuk caspa.
[58] Ymapim phinacherkayqui
Cuando solo pensé en tí
Imay chicapas,
Kam quiquiquim reksichcanqui
Que sobrepasa mi amor
Hayca maitapas.
Tucuita kepachispaimi
Te entregué mi corazón
Cai munainiyta,
Simiyquimanta apacuspa
Creyendo que tu cariño
Chekanmi nispa.
Chayna cuyacuskallaymi
Con ingratitud me pagas
Sackerihuaspa,
Tuta punchau huakachcakta
Los rigores de tu ausencia
Causanaicama.
Llaquimantachá huañusak
Al peso de este dolor
Huakaskallaypi
Chayamunkatakmi punchau
Que te encuentres como yo
Cay chiquillaypi.

[57]
[Dónde estás, a dónde te vas]

¿Dónde estás, [a] donde te vas?
Causa de mi gran tormento
De mis gemidos,
Cuando te escogí consorte
Con mi fina voluntad
Y mi cariño.
[59] En que he podido ofenderte
Cuando solo pensé en ti
A todo instante,
Cuando tú mismo conoces
Que sobrepasa mi amor
A cuanto cave
Postergando cuanto tuve
Te entregué mi corazón
I mi amor fino,
Llevado de tus palabras
Creyendo que tu cariño
No era fingido.
Ahora a pesar de este amor
Con ingratitud me pagas
I te retiras,
Y que llore noche y día
Los rigores de tu ausencia
Mientas exista
Yo moriré de pesar
Al peso de este dolor
En llanto amargo:
Pero llegará algún día
Que te encuentres como yo
Tan desdichado.

[58]
[Chisin pacha cuillu koillur!] (10)

¡Chisin pacha cuillu koillur!
Chakay llampu situyquihuan
Sonkoicaman allparihuan
Huc ñucñu cuyapayacui.
[60] Llumpak tasqui puriy caman
Causayniypa chekay ric chan...
Hinam sonkoy puririchcan
Purumak ayaquiraunam.

[59]
Blanca estrella de la tarde!]

¡Blanca estrella de la tarde!
Con tus suaves rayos siento
Un profundo sentimiento
De ternura y compasión.
[61] Casta virgen peregrina,
Imagen de mi existencia.....
A la tumba así camina
Mi desierto corazón.
M. N. CORPANCHO.

[60]
[Yuyanim mana cakmanta] (11)

Yuyanim mana cakmanta
Pacha pakarichimuskayquita,
Munayniyquip callpanmanta
Samin yullichiskayquita
Camachiyninpa unanchanta
Llapa camak caskayquita
Pantayniypi yarpanayta
Ullpuycuspay muchanayta.

[61]
[Pienso en el mundo que de la nada]

Pienso en el mundo que de la nada
Le creasteis con poder divino,
Que un acto de tu voluntad sagrada
Fijó sus leyes y su destino;
Y tanto más mi mente se anonada
Cuanto más discurro y examino
Sin poder deducir más resultado
Que adorarte autor de lo creado.

[60]
[Tupak raurak illapayqui] (12)

Tupak raurak illapa yqui,
Qquillacu pacha itupanan;
Cay pachapi huiñay, canan
Samiyquim ñacarinayqui;
Mana usiakchu purinayqui?
Ñacarinquichu huiñayka?
Yankañam caypi sapayka
Tunqui, pituk yuyan, yuyan;
Mañaptiy aullin amuyan,
Huacatak kepan purmayka.

[61]
[Tu rayo ardiente, divino,]

Tu rayo ardiente, divino,
El mundo mísero implora;
Pero en la tierra hasta ahora
Padecer fue tu destino;
¿No hallará fin tu camino?
¿Será eterno tu calvario?
En vano aquí solitario
Ruego, invoco, pienso, dudo;
El oráculo está mudo,
Y desierto el santuario.
BERMÚDEZ DE C.

[60]
[Maypim chay kapak Incanchis]

¿Maypim chay kapak Incanchis
Tahuantinsuyo camachek
Puruncuna llaktayachek?
¡Aláy! ¡Chincaripuhuanchis!
Yuyariyllam kepahuanchis

[62] ¡Chica yupa cayninmanta
Mirayak apuyninmanta
Uyaychana huallacuypak,
Llapancuna maychacuypak
Kapak atipayninmanta!

[61]
[Dónde está nuestro Señor]

¿Dónde está nuestro Señor
Rey del imperio Peruano,
Que hizo un pueblo soberano
De los desiertos de horror?
Se perdió: ¡Ah, que dolor!

[63] Solo queda en la memoria
Recuerdos para la historia
De su perdida grandeza,
De su proverbial riqueza
De su poder, de su gloria!

[62]
Incas (13)

Mairak, chairak niyamanchic
Anchai caru purinanchic
Inti, quilla yalirihuanchi
Sokta quilla chayarilanchic
Cozcopita Quitucaman.

Taya jasha samarinanchic
Amai Inca mancharichu
Llapallanchic chayarilashun.
Yuyannita picharipahuay
Huaitaninta musquichipahuay.

Mairak, chairak niyahuanchic
Tarmatampu palaciolanchic,
Chaipas Inca suyahuaman
Santa Rosa bañadera pata.
¡Jiya huay! ¡Jiya huay!

Felipillo traidor, Felipillo traidor,
Huakai jircata chaquichilashun.
[64] Apuy incanchicta muyurcachilashun
Señor D. Juan Pizarro muyurcachishun
Lapalanchic muyurcallashun.

[63]
Incas

¿Dónde, adónde están?, dicen, (14)
Y aún tenemos que andar.
Sol y luna pasan y pasan
Y seis meses para llegar
Desde Cuzco hasta Quito.

Al pie del Tayo descansaremos.
Señor Inca, no temas ni desmayes,
te acompañamos y juntos llegaremos.
Limpiémosle sus lágrimas
Y que aspire el aroma de las flores.

¿Dónde, adónde están?, dicen,
En nuestro palacio de Tarmatambo;
Allí el Inca nos espera
En el andén del baño Santa Rosa.
¡Alegrémonos, alegrémonos!

Felipillo traidor, Felipillo traidor.
El llanto de esa roca enjuguemos,
[65] Poderoso, inca nuestro, bailemos;
Bailemos señor Don Juan Pizarro,
Y todos juntos hagámoslo a su rededor.

[64]
Huaillusccai Yaya (15)

Llacctaipi ahuascca (16)
Yanantincama, iscai
Huatanas chacunallatam
Apachicamuiqui:
Chasquihuai ari,
Huaccha caininta ama ricuspa:
Cuyacuipa huatahuaininchictam
Paicuna unanchan.
Mayar ichacca, cachun,
Cunanmanta ccepaman,
Ashuan ashuantacc
Ccamta ñoccaman
Huatasuptiqui,
Huañuillapuniña
Camta ñoccamanta,
Ñoccatari ccammanta,
Raquihuanchigpacc.

[65]
Dueño idolatrado

Cuando en tu pueblo tejas
dulces lazos de amor,
mándame lo que alcance
á ligar solo a dos.
Concededme este favor
sin fijarte en mi orfandad;
lazos que con el cariño
me aten como a los demás.
La felicidad es muy fugaz:
la veo atrás y por delante
y huye, más y más.
Si a ambos nos unieran
fuertes lazos, mi bien!
hasta la muerte iría.
Ingrato! si me amaras
como yo te amo,
de ti, no me apartaría jamás!
Notas:
[1] José Dionisio Anchorena lo considera un haynu (1874: 134-135).
[2] Consignada como haynu (Anchorena 1874: 135).
[3] Con el título de la canción continúa en Lat. 141. Tarma, 19 febrero 1906, p. [3]; (“Literatura Incaica/ [Continuación]”).
[4] Lat. 141; cf. Anchorena (1874:137).
[5] Se repone el título original: Huayllia y no huayllia (Anchorena 1874: 139) como se anota en Lat. 141 y Tph: 54 y 55.
[6] Anchorena (1874 : 140)
[7] Continúa en La Aurora de Tarma. 142. Cf. Anchorena (1874:140).
[8] Lat. 142.
[9] Lat. 142; cf. Tph: 56,58 y 57,59.
[10] Lat. 142.
[11] Cf. Tph: 60 y 61. Los cuatro primeros versos de este poema van en Lat. 142, la edición siguiente no incluye el folletín (Lat. iii, 143. Tarma, “5 de febrero 1906”, p. [3].
[12] Cf. Tph: 60 y 61.
[13] Cf. Tph: 62,64 y 63,65.
[14] Lat. 144: Traduce, “Preguntan por nosotros”.
[15] Lat. 144. En Tph (: 64) se lee la nota “[1] Yaya es padre; pero al amante le llaman mi padrecito, mi papacito, mi dueño, etc.” N.A.[1] Este fragmento, que va del verso “Llacctaipi ahuascca” al “Huatasuptiqui,”, aparece al finalizar la sección “Fábulas”. Cf. La Aurora de Tarma, 146. Tarma, 12 marzo 1906, p. [3; col. 4]; no incluye traducción.

La alforja de Chuque, nº 19
Icono: fray Bernardino de Sahagún.
© Gonzalo Espino Relucé, 2008

2 comentarios:

Anónimo dijo...

SABES ME SIVIO MUCHO LAS POESIAS QUE PUSISTE ,PORQUE ME HAN DEJADO TAREA DE ESTO Y NO LO ENCONTRAVA EN NINGUNA PARTE...........GRACIAASSSSSS

Y SIGUE ESCRIVIENDO MAS ,PUES ES QUE ESTOY EN ESE TEMA .....PLEASE

Anónimo dijo...

PODRIAS PONER POESIAS DE AYMORAY: DE SIEMBRA Y COSECCHA ????? PORFA LO NECESITO