Poesía y canto por Ugo Carrillo

 



Poesía y canto

Ugo Carrillo

 

Muchos autores, como el maestro universitario Niel Palomino dicen que la verdadera poesía quechua está en el huayno. Con motivo de mi nuevo libro “Canta el Perú: Mil Doscientos Himnos Bicentenarios” me reclamarán que explicite cómo es que el huayno expresa el espíritu de los runas exteriorizado en forma musical poética de la que hablaba Arguedas. Esa tarea se la voy a encargar a los maestros e investigadores que conozco: Julio E. Noriega Bernuy (Knox College), Gonzalo Espino y Mauro Mamani (UNMSM), Fredy A. Roncalla (Revista Hawansuyo), Carlos Huamán (UNAM), Allison Krögel (University of Denver),  Odí Gonzales (New York University), Pablo Landeo Muñoz (INALCO, París), Goyo Torres (UNSA), Luis Rivas Loayza (UNAJMA), Hernán Hurtado Trujillo (UNAMBA), Claudia Rodríguez Monarca y Giovanna Lubini Vidal (UACh) y a Niel Palomino Gonzales (UNSAAC).

Mientras tanto ofrezco algunas consideraciones preliminares sobre la poesía quechua que contiene este cancionero:

1.- Ritmo y cadencia propios. El huayno es el género musical más difundido en el Perú y aunque presenta diferencias en los estilos regionales y hasta locales, por lo general, el compás que utiliza es de 2x4. Así es el “misky” o la musicalidad de los versos cantados en el huayno.

2.- La estrategia del juego de dualidades (pallqantin y yanantin N. Palomino) o la aliteración en la arquitectura de las metáforas.

Llullu alverjas sisa sisachantin pausachay

llullu alverjas wayta waytachantin pausachay

muyuriq hinalla pausachay

qichaqariq hinalla pausachay.

 

3.- Encadenamiento de frases o “rima” en el espacio andino. Siendo el quechua un idioma aglutinante sería muy fácil construir poemas rimados; sería sencillo como interminable y hasta ocioso. Por ejemplo: Te quiero: kuyayki, donde el sufijo ki designa al sujeto receptor de la acción, puede rimar interminablemente con chiqniyki (te odio) apayki (te llevo), ruwachiyki (te mando hacer), qawayki (te veo), takipuyki (te canto), y así, interminablemente con el uso de cualquier verbo; pero además pueden agregarse frases que administran relaciones con el sujeto: mamayki (tu madre), wawayki (tu hija o hijo), ñañayki (tu hermana), qusayki (tu marido), aylluyki (tu parentela), llaqtayki (tu pueblo); y así, otra vez hasta el infinito. El encadenamiento andino, particularmente quechua, opera entre la sílaba inicial o final de la palabra o frase y la inicial de la siguiente palabra o frase:

Kuyaykiku kuyana yana, yanapawayku kuska kawsananchikpaq, paqtataq mana kuyana yana.

 

Unchuchukuchay, unchuchukuchay chukuchaykita (p)restaykuway,

chukuchaykiwan chukuykukuspam kunan tutalla puririkusaq,

kunan tutalla pasyarukusaq.

Chillawarachay chillawarachay warachaykita (p)restaykuway, warachaykiwan waraykukuspam kunan tutalla puririkusaq,

kunan tutalla pasyarukusaq.

 

Muyuspa muyuririspam, siqsi siqsinacha

sunquchallayta siqsichiranki, siqsi siqsinacha

umallayta muyuchiranki, siqsi siqsinacha.

Piruru muyuykachaspam, siqsi siqsinacha

pirwalla muyuririspam, siqsi siqsinacha

wiksallayta huntachiranki, siqsi siqsinacha

sunquchallayta nanachirqanki, siqsi siqsinacha.

 

Amapolay amapolay amapuni ñuqawanqa

chirim kani chirikiyman

wayram kani wayraykiyman

wayram kani wayraykiyman

 

Lameda pampapi cela cela wayta

Lameda pampapi cela cela wayta

mayraqcha chayraqcha celallawanaykiyqa

mayraqcha chayraqcha celallawanaykiyqa

 

4.- La animación de la naturaleza. Las plantas y los animales, así como los astros y los fenómenos naturales (los ríos, la lluvia y los truenos) e incluso las montañas y rocas tienen vida y sentimiento al igual que los hombres, y en muchos casos, son considerados como divinidades relucientes o ILLA.

Hatun huerta umpa rosas imanasqam qilluyanki,
hatun huerta umpa rosas imanasqam chakichkanki;

ñuqallayraqcha qilluyayman mana mamayuq kallachkaspay, 
ñuqallayraqcha chakichkayman mana taytayuq kallachkaspay. 

 

Ay, manachu qispirqullani rity rityllap chawpichallanman

ay, manachu qispirqullani rity rityllap chawpichallanman

batán sikillay kiviollataqa, llasaq sikillay kiviollataqa;

batán sikillay kiviollataqa, llasaq sikillay kiviollataqa…

                  

Mayutapas ñam niyniña, qaqawanpas parlaniña

qaqalla ñitillaway nispa, mayulla apallaway nispa.

Mayuñataq contestawan, qaqañataq respondewan

delitoykiyta pagay nispa, destinuykiyta cumpley nispa..

 

5.- Kutinachaka y el muyurina de los mundos y submundos o el puente y el revolotear entre los mundos.

Utku pankillay, yana ñawillay amama waqankichu;

kuyakuynikiyta yuyarispaymi kutipamusqayki, vueltapamusqayki.

Utku pankillay, yana ñawillay amama llakinkichu;

kuyakuynikita yuyarispaymi chayllam kutimusaq,

 

Ciertuchum niñuchay, ciertuchum zambituy
quri watuyuq aldabata, candaduta rurachikuchkanki;

manaña ñuqawan tupayta munaspa; chaynama ñuqapas,

chaynama ñuqallaypas roma llavita rurachikuchkani

chaywan kichaspa tupaykunanchikpaq.

 

 

Poesía quechua cantada (fragmentos)

 

 

43   Chinka Chinka

 

 

Chinkasunmi niwaqtikim, chinka chinka,

punchuchayta qupurayki, chinka chinka.

lliqllachayta qupurayki, chinka chinka.

Maytaq kunan chinkanchischu, chinka chinka,

chinkayllapas mana yachaq, chinka chinka.

Qaya wata kunan hina, chinka chinka,

icha kasun icha mana, chinka chinka;

kawsaspaqa chinkasunraq, chinka chinka,

wañuspaqa manañacha, chinka chinka.

Kawsaspaqa chinkasunraq, chinka chinka,

wañuspaqa manañacha, chinka chinka;

yuyarispa waqanata, chinka chinka,

waqaykuspa maskanata, chinka chinka.

 

¡Nos perderemos!, propusiste Chinka Chinka

y yo te di mi poncho y mi manta Chinka Chinka

cómo hemos de perdernos Chinka Chinka

si aún hay que adiestrarte para perdernos.

El próximo año como hoy

quizá habitemos todavía Chinka Chinka,

si estamos vivos podremos perdernos,

si morimos ya jamás Chinka Chinka.

De estar vivos aún nos perderemos,

si morimos ya jamás Chinka Chinka

si nos perdiéramos nos llorará tan solo el recuerdo

y nos buscarán solo las lágrimas Chinka Chinka.

 

55  El Río

 

 

Urqunta qasantas purinki
vikuñawansi tupanki
tarukawansi tinkunki (rastrochallayta tarinki)

menos ñuqata, menos kikiyta.
Wasichallaytas saykunki (chayanki)
baúlchallaytas kichanki (taqwinki)
retratollaytas tarinki
menos ñuqata, menos kikiyta.

 

Montañas y nevadas andarás

y te hallarás entre vicuñas y tarucas,

solo mi rastro encontrarás, menos a mí.

Llegarás a mi hogar, rebuscarás mis baúles

y solo hallarás mi retrato, jamás a mí.

 

 

 

60   Qinticha

 

 

Qintichapas siwarchapas presuñas kachkan

wayta rosaspa ñawichallan suqusqanmanta 

clavelinaspa sunquchallan suqusqanmanta.

Chaynallasa ñuqallaypas presuña risaq 

chaynas ari ñuqallaypas presuña risaq

kay runapa wawallanta kuyasqaymanta

kay runapa churillanta wayllusqaymanta.

 

Dicen que el colibrí está ya encarcelado

por haberse bebido los ojos de una rosa

y el corazón de una clavelina.

Así he de marchar preso

por amar a la hija del hombre

y por haber bebido del corazón de una joven mujer.

 

 

 

61   Habaschallay

 

 

Piyllam willasurqanki habaschallay sapallay kasqayta
chayllay willasuqniykim habaschallay mayuraq apachun
chayllay willasuqniykim habaschallay qaqaraq ñitichun.

Mayu pusuqullanchu habaschallay ñuqari karqani
muyu muyurispa habaschallay ripukapunaypaq.

Imapim rabyachirqayki habaschallay chiqniwanaukiypaq
haykaqmi rabyachirayki habaschallay chiqniwanaykiypaq
papa qaratahina habaschallay wischuwanaykiypaq.

 

Quién te habló de mi soledad, Habita;

Habita, que el río arrastre al informante,

que el barranco aplaste al calumniador.
¿Acaso fui hervor de río, Habita,

para marcharme entre remolinos?

Cuándo te hice rabiar, Habita, para que me odies

y me arrojes como a la cáscara de una papa.

 

 

65   Huamanguinay

 

 

Ar(e)quipa carcelta pakini nirqanki

a ver kunan pakiy warma brazuchayta.

Cangallo mayuta pasani nirqanki

a ver kunan pasay kay warma yanayta,

a ver kunan pasay kay warma sunquyta.

 

Yo rompí la cárcel de Arequipa, dijiste

a ver, rompe ahora mi brazo de niño;

yo franqueé el río de Cangallo, dijiste

a ver, desfila hoy por mi joven corazón.

 

 

72   Intillay killallay

 

 

Hawanpis qaqata, uranpis mayuta

mayninta pasaspam yanaywan tupayman,

urpiywan tinkuyman

intillay killallay kanchaykamullaway

kay runap wasinpi tutayachikuni, punchawyachikuni

Imaraq vidayqa, qaykaraq suertiyqa

kay runap wasinpi triste purinaypaq, llakiq tiyanaypaq;

akis llaqtallaypi warmacha munasqay

yuyawachkanraqchus icha manañachus.

 

Encima el barranco, bajo el río;

¿por dónde pasaré para hallarme con mi amada?

Iluminadme sol y luna

para hallarme con mi paloma,

alumbradme sol y luna

estoy anochecido en casa ajena.

¿Qué será de mi vida, cuál será mi suerte

para hallarme acongojado en casa ajena?;

quizás en mi pueblo

aún me recuerda la mujer que amé.

 

77   Kachi Huancaray Minero

 

 

Kachi Huancaray minapi

sapallaypi llakisqayta

amam piypas yachanqachu

Sapan Qutu apu urqu

qamllamanmi willakuyki.

Kachim sisan kachim waqan

llakisqayta qawarispa.

Qaqamanta tuñiq rumi,

awki pikuq wichichisqan

qamllama llakillawanki.

 

Sapan Qutu sagrada montaña,

nadie debe saber las penas que padecí

en la mina de sal de Huancaray;

tan solo a ti te lo anuncio.

La sal florece y llora viendo mis penas y expiaciones.

Piedra excavada por sacros picos,

tan solo a ti te lo anuncio mientras ruedas.

 

 

 

78   Kachikachichay

 

Kachikachichay quri raprachay

ima sumaqtam huqarikunki qichqaririspa.

Kachikachichay señor Mendívil

quri raprachay señor Mendívil

ima sumaqtam huqarikunki qichqaririspa.

Kachikachichay señor Mendívil

quri raprachay señor Mendívil

última vezña qaywarimuway makichaykita

última vezña qawarimuway ñawichaykiwan.

 

Libélula con alas de oro

qué lindo vuelo alzas ladeándote.

Insectito señor Mendívil,

alitas de oro señor Mendívil

qué lindo vuelo alzas ladeándote.

Libelulita señor Mendívil,

alitas de oro señor Mendívil

alcánzame por vez última tus manos,

que tus ojos me vean por última vez.

 

 

79   Kasarasiri

 

 

Paloma wawanta tarirukusqani

paloma wawanta uywakamusaqni

quri jaulapi qullqi jaulapi, pisi kusikuychu

quri jaulapi qullqi jaulapi hatun kusikuymi,

tiala, hatun kusikuymi, tiala,

pisi kusikuychu, tiala, hatun kusikuymi.

 

Hallé a su hija Paloma,

crie a su hija Paloma;

¿hallar y criar paloma en jaula de oro y plata

es quizás alegría poca? o es gran regocijo;

¡es gran alegría, es gran regocijo tía!

Tía, no es poca cosa, ¡es gran regocijo tía!

 

 

 

200   Vikuñachus mamay karqa

 

Wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq.
Wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq.
Pajonal por qué lloras triste
teniendo el sol que te abraza
teniendo el viento que te besa
acaso eres como yo
acaso eres como yo
solitito en el mundo
mana mamayuq man taytayu

 

*    Traducción Irma Alvarez.Ccoscco

Era mi madre la vicuña / o era mi padre el venado?
Era mi madre la vicuña / o era mi padre el venado?
Para que solitito, yo ande para que desamparado delire
Era mi madre la vicuña /o era mi padre el venado?
Era mi madre la vicuña / o era mi padre el venado?
Para que solitito, yo ande / para que desamparado delire
Ichhu Ichulla imamanta kuyay waqanki / intiyuqtaq kashanki  warqayukusunkipaq
wayrayuqtaq kashanki much’ayukusunkipaq.
Noqa hinachu kashanki / Noqa hinachu kashanki
Sapachallay t’eqsimuyupi / Sin padre ni madre.

 

 

 

 

81   Kay tutayaypi

 

 

Intillay, killallay maychallantam lluqsimunki,

chaychallantam ripukusaq maychallantam kutipusaq.

Intillay, killallay,

maypi kanaykikamataq kay tutapi waqachkani,

kay tutayaypi suyachkayki.

 

Mi sol mi luna, por donde han de salir

por ese lugar he de marchar, por ahí retornaré.

Mi sol, mi luna

¿qué mundos surcan mientras lloro en la oscuridad?,

¿qué mundos habitan mientras los espero en lobreguez?

 

 

87   Laurel plantita

 

Ñawiypas tutayachkanñam

sunquypas rumiyachkanñam

qamllay kusasqaypi,

ñuqari qamllamantaña qamqa piymantacha.

Wiqiypas qucharayachkan

almaypas kumuykachachkan wasiyki punkullapi

chay chukru sunquchaykiyta llampuchayki rayku.

Chiqniykim nillawaptiykim

pinqaykim nillawaptiykim

sunqullay kay kirisqa laduykumanta ripuspa

chaychaypi waqamusaq

laduykimanta pasaspa sapaypi llakimusaq.

 

Mis ojos han oscurecido

mi corazón se hizo roca mientras te amaba

yo pendo de ti, tú no sé por quién vives

mis lágrimas están encharcadas

y mi alma deambula en tu puerta

en busca de ablandar tus turgentes pechos;

solo cuando sepa de tus odios

y la vergüenza que sientes por mí;

herido del corazón marcharé de tu lado,

lloraré en algún confín y apenaré mi soledad.

 

 

565  Recuerdos de Julcán

 

 

Chay muyun tikashakpikta

shunqullachumi kayhanki

kawsay kuyay muspaynii

misski alili shumaq waytaa

puñuykalpis lichkayaypis

wiñaypaqmi kuyashayki

imaypis yalpalashaykim

Julcán malkallaa

chaychuumi shunquyla quykullaalqak

imaypis yalpallaashaykim

Julcán malkallaa

chaychuumi likshikullaalqak,

 

Desde ese día que te vi

estás nomás en mi corazón

vida, amor y mi delirio;

olorosa flor de alhelí

se impregnó dentro de mí

para amar de lo más bonito.

Desde ese día yo comprendí

que estoy aquí solamente por ti

vida, amor y ensueño

dulce alhelí mi flor olorosa;

al estar dormido o despierto

para siempre te amaré,

siempre te seguiré recordando

pueblo de Julcán.

Ahí donde te entregué mi corazón

siempre te seguiré recordando

pueblito de Julcán;

ahí donde te conocí.