Poesía y canto
Ugo Carrillo
Muchos autores, como el maestro universitario
Niel Palomino dicen que la verdadera poesía quechua está en el huayno. Con
motivo de mi nuevo libro “Canta
el Perú: Mil Doscientos Himnos Bicentenarios” me reclamarán que explicite cómo es que el huayno
expresa el espíritu de los runas exteriorizado en forma musical poética de la
que hablaba Arguedas. Esa tarea se la voy a encargar a los maestros e
investigadores que conozco: Julio E. Noriega Bernuy (Knox College), Gonzalo
Espino y Mauro Mamani (UNMSM), Fredy A. Roncalla (Revista Hawansuyo), Carlos
Huamán (UNAM), Allison Krögel (University of Denver), Odí Gonzales (New York University), Pablo
Landeo Muñoz (INALCO, París), Goyo Torres (UNSA), Luis Rivas Loayza (UNAJMA),
Hernán Hurtado Trujillo (UNAMBA), Claudia Rodríguez Monarca y Giovanna Lubini
Vidal (UACh) y a Niel Palomino Gonzales (UNSAAC).
Mientras tanto ofrezco algunas
consideraciones preliminares sobre la poesía quechua que contiene este cancionero:
1.- Ritmo y cadencia propios. El huayno es el
género musical más difundido en el Perú y aunque presenta diferencias en los
estilos regionales y hasta locales, por lo general, el compás que utiliza es de
2x4. Así es el “misky” o la musicalidad de los versos cantados en el huayno.
2.- La estrategia del juego de dualidades (pallqantin y yanantin N. Palomino) o la
aliteración en la arquitectura de las metáforas.
Llullu
alverjas sisa sisachantin pausachay
llullu
alverjas wayta waytachantin
pausachay
muyuriq hinalla pausachay
qichaqariq
hinalla
pausachay.
3.- Encadenamiento de frases o “rima” en el
espacio andino. Siendo el quechua un idioma aglutinante sería muy fácil
construir poemas rimados; sería sencillo como interminable y hasta ocioso. Por
ejemplo: Te quiero: kuyayki, donde el sufijo ki designa al sujeto receptor de
la acción, puede rimar interminablemente con chiqniyki (te odio) apayki (te
llevo), ruwachiyki (te mando hacer), qawayki (te veo), takipuyki (te canto), y
así, interminablemente con el uso de cualquier verbo; pero además pueden
agregarse frases que administran relaciones con el sujeto: mamayki (tu madre),
wawayki (tu hija o hijo), ñañayki (tu hermana), qusayki (tu marido), aylluyki
(tu parentela), llaqtayki (tu pueblo); y así, otra vez hasta el infinito. El
encadenamiento andino, particularmente quechua, opera entre la sílaba inicial o
final de la palabra o frase y la inicial de la siguiente palabra o frase:
Kuyaykiku kuyana
yana, yanapawayku kuska
kawsananchikpaq, paqtataq mana kuyana yana.
Unchuchukuchay, unchuchukuchay chukuchaykita
(p)restaykuway,
chukuchaykiwan chukuykukuspam kunan tutalla
puririkusaq,
kunan
tutalla pasyarukusaq.
Chillawarachay chillawarachay warachaykita (p)restaykuway, warachaykiwan
waraykukuspam kunan tutalla puririkusaq,
kunan
tutalla pasyarukusaq.
Muyuspa muyuririspam, siqsi siqsinacha
sunquchallayta
siqsichiranki, siqsi siqsinacha
umallayta
muyuchiranki, siqsi siqsinacha.
Piruru
muyuykachaspam, siqsi siqsinacha
pirwalla
muyuririspam, siqsi siqsinacha
wiksallayta
huntachiranki, siqsi siqsinacha
sunquchallayta
nanachirqanki, siqsi siqsinacha.
Amapolay amapolay amapuni ñuqawanqa
chirim kani chirikiyman
wayram kani wayraykiyman
wayram kani wayraykiyman
Lameda
pampapi cela cela wayta
Lameda
pampapi cela cela wayta
mayraqcha chayraqcha celallawanaykiyqa
mayraqcha chayraqcha celallawanaykiyqa
4.- La animación de la naturaleza. Las
plantas y los animales, así como los astros y los fenómenos naturales (los
ríos, la lluvia y los truenos) e incluso las montañas y rocas tienen vida y
sentimiento al igual que los hombres, y en muchos casos, son considerados como
divinidades relucientes o ILLA.
Hatun
huerta umpa rosas imanasqam qilluyanki,
hatun huerta umpa rosas imanasqam chakichkanki;
ñuqallayraqcha
qilluyayman mana mamayuq kallachkaspay,
ñuqallayraqcha chakichkayman mana taytayuq kallachkaspay.
Ay,
manachu qispirqullani rity rityllap chawpichallanman
ay,
manachu qispirqullani rity rityllap chawpichallanman
batán
sikillay kiviollataqa, llasaq sikillay kiviollataqa;
batán
sikillay kiviollataqa, llasaq sikillay kiviollataqa…
Mayutapas
ñam niyniña, qaqawanpas parlaniña
qaqalla
ñitillaway nispa, mayulla apallaway nispa.
Mayuñataq
contestawan, qaqañataq respondewan
delitoykiyta
pagay nispa, destinuykiyta cumpley nispa..
5.- Kutinachaka y el muyurina de los mundos y
submundos o el puente y el revolotear entre los mundos.
Utku
pankillay, yana ñawillay amama waqankichu;
kuyakuynikiyta
yuyarispaymi kutipamusqayki, vueltapamusqayki.
Utku
pankillay, yana ñawillay amama llakinkichu;
kuyakuynikita
yuyarispaymi chayllam kutimusaq,
Ciertuchum
niñuchay, ciertuchum zambituy
quri watuyuq aldabata, candaduta rurachikuchkanki;
manaña
ñuqawan tupayta munaspa; chaynama ñuqapas,
chaynama
ñuqallaypas roma llavita rurachikuchkani
chaywan
kichaspa tupaykunanchikpaq.
Poesía quechua cantada
(fragmentos)
43 Chinka Chinka
Chinkasunmi
niwaqtikim, chinka chinka,
punchuchayta
qupurayki, chinka chinka.
lliqllachayta
qupurayki, chinka chinka.
Maytaq
kunan chinkanchischu, chinka chinka,
chinkayllapas
mana yachaq, chinka chinka.
Qaya
wata kunan hina, chinka chinka,
icha
kasun icha mana, chinka chinka;
kawsaspaqa
chinkasunraq, chinka chinka,
wañuspaqa
manañacha, chinka chinka.
Kawsaspaqa
chinkasunraq, chinka chinka,
wañuspaqa
manañacha, chinka chinka;
yuyarispa
waqanata, chinka chinka,
waqaykuspa
maskanata, chinka chinka.
¡Nos perderemos!, propusiste
Chinka Chinka
y yo te di mi poncho y mi manta
Chinka Chinka
cómo hemos de perdernos Chinka
Chinka
si aún hay que adiestrarte para
perdernos.
El próximo año como hoy
quizá habitemos todavía Chinka
Chinka,
si estamos vivos podremos
perdernos,
si morimos ya jamás Chinka
Chinka.
De estar vivos aún nos
perderemos,
si morimos ya jamás Chinka Chinka
si nos perdiéramos nos llorará
tan solo el recuerdo
y nos buscarán solo las lágrimas
Chinka Chinka.
55 El Río
Urqunta
qasantas purinki
vikuñawansi tupanki
tarukawansi tinkunki (rastrochallayta tarinki)
menos
ñuqata, menos kikiyta.
Wasichallaytas saykunki (chayanki)
baúlchallaytas kichanki (taqwinki)
retratollaytas tarinki
menos ñuqata, menos kikiyta.
Montañas y nevadas andarás
y te hallarás entre vicuñas y
tarucas,
solo mi rastro encontrarás, menos
a mí.
Llegarás a mi hogar, rebuscarás
mis baúles
y solo hallarás mi retrato, jamás
a mí.
60 Qinticha
Qintichapas
siwarchapas presuñas kachkan
wayta
rosaspa ñawichallan suqusqanmanta
clavelinaspa
sunquchallan suqusqanmanta.
Chaynallasa
ñuqallaypas presuña risaq
chaynas
ari ñuqallaypas presuña risaq
kay
runapa wawallanta kuyasqaymanta
kay
runapa churillanta wayllusqaymanta.
Dicen que
el colibrí está ya encarcelado
por
haberse bebido los ojos de una rosa
y el
corazón de una clavelina.
Así he de
marchar preso
por amar
a la hija del hombre
y por
haber bebido del corazón de una joven mujer.
61
Habaschallay
Piyllam
willasurqanki habaschallay sapallay kasqayta
chayllay willasuqniykim habaschallay mayuraq apachun
chayllay willasuqniykim habaschallay qaqaraq ñitichun.
Mayu
pusuqullanchu habaschallay ñuqari karqani
muyu muyurispa habaschallay ripukapunaypaq.
Imapim
rabyachirqayki habaschallay chiqniwanaukiypaq
haykaqmi rabyachirayki habaschallay chiqniwanaykiypaq
papa qaratahina habaschallay wischuwanaykiypaq.
Quién te
habló de mi soledad, Habita;
Habita,
que el río arrastre al informante,
que el
barranco aplaste al calumniador.
¿Acaso fui hervor de río,
Habita,
para marcharme entre remolinos?
Cuándo te hice rabiar, Habita, para que me odies
y me arrojes como a la cáscara de una papa.
65
Huamanguinay
Ar(e)quipa
carcelta pakini nirqanki
a
ver kunan pakiy warma brazuchayta.
Cangallo
mayuta pasani nirqanki
a
ver kunan pasay kay warma yanayta,
a
ver kunan pasay kay warma sunquyta.
Yo rompí la cárcel de Arequipa,
dijiste
a ver, rompe ahora mi brazo de
niño;
yo franqueé el río de Cangallo,
dijiste
a ver, desfila hoy por mi joven
corazón.
72 Intillay
killallay
Hawanpis
qaqata, uranpis mayuta
mayninta
pasaspam yanaywan tupayman,
urpiywan
tinkuyman
intillay
killallay kanchaykamullaway
kay
runap wasinpi tutayachikuni, punchawyachikuni
Imaraq
vidayqa, qaykaraq suertiyqa
kay
runap wasinpi triste purinaypaq, llakiq tiyanaypaq;
akis
llaqtallaypi warmacha munasqay
yuyawachkanraqchus
icha manañachus.
Encima el barranco, bajo el río;
¿por dónde pasaré para hallarme
con mi amada?
Iluminadme sol y luna
para hallarme con mi paloma,
alumbradme sol y luna
estoy anochecido en casa ajena.
¿Qué será de mi vida, cuál será
mi suerte
para hallarme acongojado en casa
ajena?;
quizás en mi pueblo
aún me recuerda la mujer que amé.
77 Kachi
Huancaray Minero
Kachi
Huancaray minapi
sapallaypi
llakisqayta
amam
piypas yachanqachu
Sapan
Qutu apu urqu
qamllamanmi
willakuyki.
Kachim
sisan kachim waqan
llakisqayta
qawarispa.
Qaqamanta
tuñiq rumi,
awki
pikuq wichichisqan
qamllama
llakillawanki.
Sapan Qutu sagrada montaña,
nadie debe saber las penas que
padecí
en la mina de sal de Huancaray;
tan solo a ti te lo anuncio.
La sal florece y llora viendo mis
penas y expiaciones.
Piedra excavada por sacros picos,
tan solo a ti te lo anuncio
mientras ruedas.
78
Kachikachichay
Kachikachichay
quri raprachay
ima
sumaqtam huqarikunki qichqaririspa.
Kachikachichay
señor Mendívil
quri
raprachay señor Mendívil
ima
sumaqtam huqarikunki qichqaririspa.
Kachikachichay
señor Mendívil
quri
raprachay señor Mendívil
última
vezña qaywarimuway makichaykita
última
vezña qawarimuway ñawichaykiwan.
Libélula con alas de oro
qué lindo vuelo alzas ladeándote.
Insectito
señor Mendívil,
alitas de
oro señor Mendívil
qué lindo vuelo alzas ladeándote.
Libelulita señor Mendívil,
alitas de
oro señor Mendívil
alcánzame por vez última tus
manos,
que tus ojos me vean por última
vez.
79
Kasarasiri
Paloma
wawanta tarirukusqani
paloma
wawanta uywakamusaqni
quri
jaulapi qullqi jaulapi, pisi kusikuychu
quri
jaulapi qullqi jaulapi hatun kusikuymi,
tiala,
hatun kusikuymi, tiala,
pisi
kusikuychu, tiala, hatun kusikuymi.
Hallé a su hija Paloma,
crie a su hija Paloma;
¿hallar y criar paloma en jaula
de oro y plata
es quizás alegría poca? o es gran
regocijo;
¡es gran alegría, es gran
regocijo tía!
Tía, no es poca cosa, ¡es gran
regocijo tía!
200
Vikuñachus mamay karqa
Wikuñachus
mamay karqan
tarukachus taytay karqan
wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq.
Wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
wikuñachus mamay karqan
tarukachus taytay karqan
sapachallay purinaypaq
wakcha wakcha musphanaypaq.
Pajonal por qué lloras triste
teniendo el sol que te abraza
teniendo el viento que te besa
acaso eres como yo
acaso eres como yo
solitito en el mundo
mana mamayuq man taytayu
* Traducción Irma Alvarez.Ccoscco
Era mi madre la vicuña / o era mi
padre el venado?
Era mi madre la vicuña / o era mi padre el venado?
Para que solitito, yo ande para que desamparado delire
Era mi madre la vicuña /o era mi padre el venado?
Era mi madre la vicuña / o era mi padre el venado?
Para que solitito, yo ande / para que desamparado delire
Ichhu Ichulla imamanta kuyay waqanki / intiyuqtaq kashanki warqayukusunkipaq
wayrayuqtaq kashanki much’ayukusunkipaq.
Noqa hinachu kashanki / Noqa hinachu kashanki
Sapachallay t’eqsimuyupi / Sin padre ni madre.
81 Kay
tutayaypi
Intillay,
killallay maychallantam lluqsimunki,
chaychallantam
ripukusaq maychallantam kutipusaq.
Intillay,
killallay,
maypi
kanaykikamataq kay tutapi waqachkani,
kay
tutayaypi suyachkayki.
Mi sol mi luna, por donde han de
salir
por ese lugar he de marchar, por
ahí retornaré.
Mi sol, mi luna
¿qué mundos surcan mientras lloro
en la oscuridad?,
¿qué mundos habitan mientras los
espero en lobreguez?
87 Laurel
plantita
Ñawiypas
tutayachkanñam
sunquypas
rumiyachkanñam
qamllay
kusasqaypi,
ñuqari
qamllamantaña qamqa piymantacha.
Wiqiypas
qucharayachkan
almaypas
kumuykachachkan wasiyki punkullapi
chay
chukru sunquchaykiyta llampuchayki rayku.
Chiqniykim
nillawaptiykim
pinqaykim
nillawaptiykim
sunqullay
kay kirisqa laduykumanta ripuspa
chaychaypi
waqamusaq
laduykimanta
pasaspa sapaypi llakimusaq.
Mis ojos han oscurecido
mi corazón se hizo roca mientras
te amaba
yo pendo de ti, tú no sé por
quién vives
mis lágrimas están encharcadas
y mi alma deambula en tu puerta
en busca de ablandar tus
turgentes pechos;
solo cuando sepa de tus odios
y la vergüenza que sientes por mí;
herido del corazón marcharé de tu
lado,
lloraré en algún confín y apenaré
mi soledad.
565
Recuerdos de Julcán
Chay
muyun tikashakpikta
shunqullachumi
kayhanki
kawsay
kuyay muspaynii
misski
alili shumaq waytaa
puñuykalpis
lichkayaypis
wiñaypaqmi
kuyashayki
imaypis
yalpalashaykim
Julcán
malkallaa
chaychuumi
shunquyla quykullaalqak
imaypis
yalpallaashaykim
Julcán
malkallaa
chaychuumi
likshikullaalqak,
Desde ese día que te vi
estás nomás en mi corazón
vida, amor y mi delirio;
olorosa flor de alhelí
se impregnó dentro de mí
para amar de lo más bonito.
Desde ese día yo comprendí
que estoy aquí solamente por ti
vida, amor y ensueño
dulce alhelí mi flor olorosa;
al estar dormido o despierto
para siempre te amaré,
siempre te seguiré recordando
pueblo de Julcán.
Ahí donde te entregué mi corazón
siempre te seguiré recordando
pueblito de Julcán;
ahí donde te conocí.